فولیک اسید

فولیک اسید یا همان فولات یکی از ویتامین های محلول در آب از گروه ویتامین های B میباشد و در واقع همان B9 است. برخلاف بسیار از ویتامین های دیگر ، فولات توانایی ذخیره شدن در بدن را ندارد و باید روزانه از طریق رژیم غذایی به بدن برسد. این ویتامین به همراه آهن، ویتامین B12 و B6 مهمترین عناصر برای تولید خون در بدن به شمار میروند. فولیک اسید( فولات) از نظر ساختار و عملکرد شباهت زیادی به ویتامین B12 دارد اما بر خلاف آن در منابع گیاهی نیز به وفور یافت میشود.

مهمترین وظیفه ویتامین B9 یا همان فولات کمک به تقسیم سلولی است از این رو کمبود آن میتواند تمام اعضای بدن را درگیر کند. سلول های مغز استخوان نسبت به سایر سلول ها تکثیر سریع تری دارند. از این رو ، کمبود فولات اولین تاثیر خود روی مغز استخوان میگزارد. کمبود شدید فولیک اسید( یا همان فولات یا B9) طی چند ماه میتواند موجب ایجاد کم خونی پرنیشیوز شود.

وظایف فولیک اسید

این ویتامین یکی از اجزاء لازم برای سنتز( ساخت ) DNA است. از این رو یکی از مهمترین وظایف را در جریان تقسیم سلولی دارد. این ویتامین در دوران جنینی موجب تکامل کانال های عصبی از جمله نخاع میشود و کمبود آن میتواند سبب بروز مشکلاتی نظیر Spina Bifida( بیرون زدگی نخاع) شود. فولیک اسید در مغز استخوان ها برای تولید گلبول های قرمز ضروری است و کمبود آن موجب کم خونی پرنیشیوز میشود. فولیک اسید همچنین برای سلامت دستگاه تولید مثل نیز بسیار مفید است و کمبود آن به شدت بر تولید مثل تاثیر گذار است. فولک اسید( یا همان b9) همچنین میتواند بر روی رویش مو ها نیز تاثیر گذار باشد. کم بود این ویتامین میتواند علائم سیستمیک ( عمومی) داشته باشد.

کمبود B9

کمبود ویتامین B9 میتواند بر اثر اختلال در جذب ویتامین و یا مصرف ناکافی منابع این ویتامین ایجاد شود. این ویتامین نمیتواند به مدت زیادی در بدن ذخیره شود. لذا در صورت عدم دریافت مقادیر کافی B9 از طریق غذا ، علائم کمبود فولیک اسید( ویتامین B9) ظاهر میشود.  علائم آنمی پرنیشیوز معمولا چند ماه پس از کمبود اسید فولیک درمان نشده ظاهر میشود. آنمی پرنیشیوز خطرناک ترین نوع کم خونی و خطرناک ترین عارضه کمبود ویتامین B9 در بدن است. همچنین نیاز به فولیک اسید در زمان باردار بالا میرود لذا مادران باردار بیشتر از سایر افراد جامعه در معرض خطر کمبود اسید فولیک هستند. به طور کلی در افراد زیر نیاز به مصرف این ویتامین بیشتر میشود:

• افراد تحت درمان با سولفونامید ها ( از جمله سولفاستامید)
• افرادی که سندم ها سوء جذب دارند
• زنان باردار
• افرد مبتلا به سلیاک تشخیص داده نشده
• اعتیاد به الکل
• دارو های ضد جزام( این دارو ها باعث کاهش اثر فولیک اسید در بدن میشوند)
• افراد مبتلا به آنمی همولیتیک (مانند آنمی داسی شکل)
• بیمارانی که به سوختگی های وسیعی را تجربه کرده اند

علاوه بر موارد فوق تمام افرادی که به نوع روند تقسیمات سلولی سریع ترب داند باید نسبت به کمبود فولیک اسید آگاه باشند. مثلا افرادی که به تازگی اعمال جراحی داشته اند، کم خونی همولیتیک( آنمی همولیتیک )، عفونت های مزمن و تضعیف کنند و … از آنجا که ذخایر فولات بدن کم است پس از افزایش نیاز به این ویتامین باید مصرف آن نیز به سرعت افزایش یابد.

علائم کمبود فولیک اسید

علائم کمبود این ویتامین میتواند بسیار سیستمیک باشد( میتواند تمام سیستم های بدن را تحت شعاع قرار دهد.) ولی اولین ارگانی که علائم کمبود فولیک اسید را نشان میدهد ، مغز استخوان است. در دوران بارداری نیز کمبود این ویتامین میتواند بیشتر جنین را تحت تاثیر قرار دهد و موجب اختلال در تکامل سیستم عصبی شود. فولیک اسید در تکامل لوله های عصبی نقش بسیار حساسی دارد. به طور کلی علائم کمبود B9 شامل موارد زیر است:

• ریزش مو
• سقط جنین
• اسهال
• ضعف و بی حالی
• کم خونی
• سر گیجه
• ناباروری و عقیمی
• بر هم خوردن نظم قاعدگی
• نقایص مادر زادی
• کبودی های بی دلیل در نقاط مختلف بدن
• عفونت های مکرر
• افزایش ضربان قلب( به دنبال کم خونی)

مهمترین علائم کمبود اسید فولیک مربوط به کم خونی( آنمی ) پرنیشیوز است. در این بیماری شاهد افت شدید تعداد گلبول های قرمز، گلبول های سفید و پلاکت ها هستیم. که این موضوع باعث پدید آمدن نشانه هایی شبه به برخی از سرطان های خونی میشود. در کم خونی پرنیشیوز شاهد عفونت های مکرر، خونریزی، و علائم عمومی آنمی هستیم.

عوارض کمبودB9

کمبود فولیک اسید میتواند عوارض سیستمیک( عمومی ) فراوانی را در پی داشته باشد. از آنجا که این ویتامین در تقسیم سلولی نقش عمده ای دارد بافت هایی نظیر مغز استخوان که سرعت تکثیر بیشتری دارند را بیشتر تحت تاثیر قرار میدهد. به طور کلی عوارض کمبود اسید فولیک( فولات )شامل موارد زیر است:

• کم خونی پرنیشیوز
• عقیمی
• عقب ماندگی جسمی و ذهنی در نوزاد
• سقط جنین
• ابتلا به سرطان خون(ALL) در دوران کودکی
• بیماری شکاف کام در نوزاد
• نارسایی قلبی ( در صورت ادامه یافتن کم خونی)
• افزایش خطر ابتلا به انواع سکته ها( در موارد حاد و به علت کاهش شدید تعداد پلاکت ها و افزایش خطر خونریزی)

کمبود فولیک اسید( یا همان فولات ) میتواند سبب کند شدن روند تکثیر سلولی در غدد جنسی شود لذا میتواند سبب ناباروری گردد. از طرفی به علت تاثیر این ویتامین در تکامل جنین مخصوصا در سه ماهه اول کمبود فولات میتواند موجب اختلالاتی مانند Spina befida، شکاف کام، عقب ماندگی ذهنی شود. همچنین تحقیقات نشان میدهد کمبود فولیک اسید در زمان بارداری احتمال ابتلا به سرطان خون (ALL) را در دوران کودکی افزایش میدهد.( بر اساس کتاب هاریسون ).

کمبود این ویتامین از طریق تاثیر بر تعداد پلاکت ها و گلبول های سفید میتواند احتمال خونریزی، سکته های هموراژیک و عفونت را افزایش دهد.
در صورت عدم درمان کم خونی ناشی از این بیماری ممکن است مشکلات قلبی نظیر تاکی کاردی( افزایش ضربان قلب) ، نارسایی قلبی و آریتمی ها افزایش یابد. ( مشکلات قلبی یکی از عوارض آنمی های مزمن است)

کم خونی پرنیشیوز

این نوع آنمی در اثر کم بود ویتامین B12 و فولیک اسید ایجاد میشود. در این نوع آنمی اندازه گلبول های سفید اندکی از سایز عادی خود بزرگتر میشود. ( گلبول های بزرگ ولی با عمل کرد ضعیف). همچنین تعداد کل گلبول های سفید، گلبول های قرمز و پلاکت ها کاهش میابد. از این رو خطر ابتلا به انواع عفونت ها در این بیماران افزایش میابد. همچنین ممکن است انواع سکته های هموراژیک در اثر کاهش تعداد پلاکت ها رخ دهد. فولیک اسید میتواند تا حدود علائم کم خونی پرنیشیوز ناشی از کمبود B12 را بپوشاند.

پیشگیری از کمبود فولیک اسید

مهمترین راه برای پیشگیری از کمبود( فقر ) فولات مصرف منابع غذایی حاوی مقادیر بالای ویتامین B9(فولات) است. از آنجا که فولات ( یا همان B9 و یا فولیک اسید.) نمیتواند در بدن برای مدت طولانی ذخیره شود مصرف روزانه منابع حاوی این ویتامین بسیار حائز اهمیت است. همچنین در دوران بارداری برای پیشگیری از کمبود فولیک اسید معمولا از مکمل های و قرص ها حاوی این ویتامین استفاده میشود.

منابع غذایی ویتامین B9

برخلاف ویتامین b12 ، فولات( B9) هم در منابع حیوانی و هم در منابع گیاهی به وفور یافت میشود. مهمترین منابع غذایی فولیک اسید شامل موارد زیر است:

• اسفناج
• کاهو
• برگ چغندر
• کدو تنبل
• گوجه
• حبوبات مانند( لوبیا قرمز و عدس)
• تخم مرغ
• جگر
• موز
• آووکادو
• مغز ها ( مانند بادام زمینی و گردو)
• برنج( ممکن است برخی از فولات موجود در برنج بعد از صاف کردن از بین برود)
• کلم بروکلی
• پرتغال
• مارچوبه
• هویج
• برگ تربچه

این ویتامین در طیف وسیعی از غذا ها یافت میشود. با خوردن روزانه سبزیجات، مصرف چند وعده حبوبات در هفته و دوستی با میوه جات مختلف میتواند از بروز کمبود فولیک اسید جلوگیری کند. همچنین منابع حیوانی مثل تخم مرغ و جگر نیز میتواند برای تامین این ویتامین بسیار کم کنده باشند. البته لازم به ذکر است به علت داشتن آمینو اسید های پورین، جگر و قلوه نباید در افراد مبتلا به نقرس مصرف شود. و افرادی که سنگ کلیه اگزالاتی دارند ، نباید در مصرف لوبیا قرمز، کلم بروکلی و اسفناج زیاده روی کنند.

در زنان باردار مخصوصا در سه ماه اول بهتر است برای اطمینان ، از مکمل ها و قرص فولیک اسید استفاده شود. زیرا تحقیقات نشان میدهد احتمال تولد نوزادانی با نقایص مادر زادی در مادرانی که مقدار کافی فولات مصرف میکنند تا 70% کاهش میابد. لذا به علت اهمیت این موضوع بهتر است برای اطمینان کامل از دریافت کافی فولیک اسید( فولات) در زمان بارداری از قرص ها و مکمل های آنها مصرف شود.( مخصوصا از زمان لقاح تا هفته دوازدهم بارداری)

مکمل های فولیک اسید

گاهی لازم است از مکمل ها و قرص های حاوی فولات برای اصلاح کمبود آن یا پیشگیری از کمبود آن مصرف شود. برخی اوقات نیز به علت بالا بودن نیاز بدن به این ویتامین و عدم امکان تامین آن از راه غذا ، استفاده از دارو های حاوی این ویتامین اهمیت پیدا میکنند. به طور کلی استفاده از مکمل ها و قرص فولیک اسید در موارد زیر ضروری است:

• نوزادانی که زود تر از موعد متولد میشوند( پره ماچور)
• نوزادانی که در زمان تولد وزن آنها کمتر از 1.5 کیلوگرم است
• زنان باردار( مخصوصا در سه ماهه اول بارداری)
• پس از درمان با دارو های شیمی درمانی نظیر متوتروکسات
• کم خونی پرنیشیوز( از درمان ترکیبی فولیک اسید و ویتامین B12 استفاده میشود.)
• پس از خونریزی های وسیع
• آنمی  همولیتیک ( کم خونی ناشی از تخریب گلبول های قرمز)
• بیماران مبتلا به سلیاک ( در حالتی که در فاز آنتروپاتی باشند)

افرادی که دوازدهه آنها برداشته شده است ممکن است لازم باشد تحت درمان با آمپول فولیک اسید قرار گیرند. زیرا فولیک اسید در روده کوچک و از قسمت دوازدهه( اثناعشر یا همان دئودنوم) و نیز قسمت ابتدایی ژژنوم جذب میشود.

در برخی از کشور ها ممکن است صنایع غذایی ملزم باشند که در نوشیدنی ها و مواد تهیه شده از غلات خود از مکمل های فولیک اسید استفاده کنند. مطالعات نشان میدهند در مناطقی که مواد غذایی با این ویتامین غنی میشود احتمال تولد نوزادانی با نقایص مادر زادی کمتر است.

هشدار

در صورت استفاده طولانی مدت از مکمل ها و قرص فولیک اسید باید فرد از نظر کمبود ویتامین B12 برسی شود. زیرا مصرف فولات میتواند علائم ناشی از کمبود B12 را پنهان کند. لذا قبل از اقدام به درمان طولانی مدت با مکمل ها و دارو های حاوی فولات باید فرد از نظر کمبود ویتامین b12 برسی شود. همچنین در طی دوران درمان بلند مدت با فولیک اسید نیز لازم است سالی چند بار فرد از نظر علائم کمبود ویتامین b12 برسی شوند.

مهمترین دارو های حاوی فولیک اسید

این ویتامین در طیف وسیعی از دارو وجود دارند. مهمترین دارو های حاوی فولات شامل موارد زیر است:

ب کمپلکس

این دارو شامل طیف وسیعی از ویتامین های گروه ب از جمله فولیک اسید ( ویتامین B9) را در خود گنجانده است. این دارو فاقد ویتامین b12 است. از ب کمپلکس برای موارد کمبود انواع ویتامین ب استفاده میشود. این دارو به شکل آمپول تولید میشود و میتوان آنرا به صورت عضلانی و یا وریدی تزریق کرد. ( قبل از تزریق وریدی ب کمپلکس باید آنرا رقیق کرد.) ویتایمن های گروه ب معمولا حساس به نور هستند( از جمله فولیک اسید ) در نتیجه در ویال های مخصوص نگهداری میشود. پس از کشیدن این دارو در داخل سرنگ با تزریق آنرا شروع کرد زیرا قرار گرفت در معرض نور به مدت طولانی میتوان دارو را بی اثر کند.

مولتی ویتامین

این دارو معمولا به شکل قرص و یا کپسول تولید میشود. مولتی ویتامین دارای ویتامین A ، ویتامین D ، C ، E ، ویتامین B12 ، فولیک اسید، B1 ، B2 ، B6،B3 است. گاهی این دارو را با سایر دارو ها مانند انواع مینرال ها نظیر آهن و زینک ترکیب میکنند مولتی ویتامین مولتی ماینرال را تولید میکنند. استفاده از مولتی ویتامین ممکن است باعث حالت تهوع شود و برای کاهش این عارضه معمولا آنرا همراه با غذا تجویز میشود.

قرص آهن و فولیک اسید

این دو دارو به صورت ترکیبی باهم تولید میشوند. این دارو با نام های زیادی تولید میشود. قرص آهن نیز میتواند باعث حالت تهوع و بی اشتهایی شود. مصرف این دارو با معده خالی بهتر است ولی در صورت ایجاد علائم گوارشی مانند استفراغ و تهوع ، میتوان آنرا با غذا مصرف کرد.

قرص فولیک اسید

این دارو در دوران بارداری بیشترین موارد تجویز را دارد. این دارو معمولا قبل از انجام عمل لقاح تا پایان سه ماهه اول بارداری تجویز میشود. مهمترین عرضه آن حالت تهوع است. از قرص فولیک اسید همچنین برای درمان کم خونی ها و پس از درمان با متوتروکسات، کلرامفنیکل ، سولفونامید ها و شیمی درمانی نیز استفاده میشود.

حرف آخر: در این مقاله سعی شد تمامی عوارض و فواید فولات یا همان فولیک اسید بدون بزرگ نمایی و یا جانب داری توضیح داده شود. کم بود های خفیف این ویتامین در بسیاری از افراد مشاهده میشود اما کمبود های شدید این ویتامین چندان شایع نیست. در مورد این ویتامین تحقیقات فراوانی انجام شده است و این باعث شده اطلاعات ما در مورد فولیک اسید نسبت به ویتامین های دیگر بیشتر باشد

پایان

گرد آوری شده در سایت بیمار سلامت

بر اساس کتاب های هاریسون، کتاب کاتزونگ و ترور، دارو

با تشکر از گروه مطالعاتی هیرو